Ο νεοελληνικός πολιτισμός ως μετάφραση

Ο νεοελληνικός πολιτισμός δεν μπόρεσε να δημιουργήσει, όπως έχει επισημανθεί από πολλούς, μεγάλες συνθέσεις. Δεν μπόρεσε να συνθέσει πραγματικά πρωτότυπα και οραματικά, μεγάλα σε έκταση έργα. Και αυτό αφορά όλες τις τέχνες: τη λογοτεχνία, τον κινηματογράφο, τη μουσική. Στην Ελλάδα δεν είχαμε κάποια σπουδαία μυθιστορηματική ή κινηματογραφική παράδοση και δε γράφτηκαν μεγάλες μουσικές συνθέσεις. Όσα σημαντικά μυθιστορήματα, ταινίες ή μουσικά έργα εμφανίστηκαν δεν ήταν παρά εξαιρέσεις.

Αντίθετα, δε συμβαίνει το ίδιο με τη μικρή φόρμα. Εκεί έχουμε τη διαρκή παραγωγή σπουδαίας τέχνης. Είτε πρόκειται για ποίημα ή διήγημα είτε για ζωγραφικό πίνακα είτε για τραγούδι. Η ποίηση, η διηγηματογραφία, η ζωγραφική και η τραγουδοποιία ανθούσαν και εξακολουθούν να ανθούν.

Οι λόγοι για τους οποίους δε γεννήθηκαν (τουλάχιστον μέχρι τώρα) μεγάλες καλλιτεχνικές συνθέσεις είναι πολλοί και διαφόρων ειδών: πολιτικοί και γεωπολιτικοί, κοινωνικοί, ψυχολογικοί, ανθρωπολογικοί. Νομίζω όμως πως η βασικότερη αιτία είναι η πνευματική καχεξία. Η δημιουργία ενός μεγάλου έργου απαιτεί ταλέντο και γνώση αλλά και μακροχρόνια προσήλωση σ’ ένα όραμα. Η μικρή φόρμα μπορεί να γεννηθεί σε μια στιγμή έμπνευσης, αλλά η μεγάλη σύνθεση απαιτεί δια βίου αφοσίωση. Και μια τέτοια αφοσίωση απαιτεί πνευματική δύναμη και αυτάρκεια.

Πώς αντιμετωπίζει λοιπόν ο πολιτισμός μας αυτή του την αναπηρία, την απουσία της μεγάλης φόρμας; Με τη μετάφραση. Δεν υπάρχει, για παράδειγμα, εγχώρια παραγωγή μεγάλου μυθιστορήματος. Μεταφράζουμε όμως κατά κανόνα ό,τι σπουδαίο γράφεται στις ξένες λογοτεχνίες. Και η μετάφραση εμπλουτίζει συνεχώς τη γλώσσα και τη λογοτεχνία μας. Το ίδιο ισχύει και για τον κινηματογράφο: δεν υπάρχουν σπουδαία ελληνικά έργα, αλλά έρχονται τα πάντα απ’ το εξωτερικό, υποτιτλίζονται και κόβουν πολλά εισιτήρια.

Επομένως, ο πολιτισμός μας και η τέχνη μας, σε ό,τι αφορά τη μεγάλη σύνθεση, δεν είναι πρωτότυπος και μεταφράσιμος. Δεν είναι όμως, κατά τη γνώμη μου, ούτε μεταφρασμένος. Δεν είναι πηγή μετάφρασης, αλλά δεν είναι και αποτέλεσμα μετάφρασης. Είναι περισσότερο ένας πολιτισμός-μετάφραση. Δηλαδή, βρίσκεται σε μια διαρκή κίνηση, εν τω γίγνεσθαι. Η ταυτότητά του δεν είναι στατική και σταθερή αλλά  ρευστή και μεταβαλλόμενη. Και αυτό συμβαίνει χάρη στη συνεχή και υψηλού επιπέδου μετάφραση. Η σπουδαία μετάφραση, για παράδειγμα, του Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο απ’ τον Ζάννα δεν είναι πλέον το πρωτότυπο (έργο της γαλλικής λογοτεχνίας) ούτε όμως κι ένα ελληνικό μυθιστόρημα. Ταυτόχρονα, είναι σπουδαία πρωτότυπη δημιουργία. Η σπουδαιότητά της βρίσκεται κυρίως στην ίδια την πράξη της μετάφρασης, όχι στην αξία του πρωτοτύπου ούτε στο τελικό προϊόν, δηλαδή στο ελληνικό κείμενο. Η αναμέτρηση του μεταφραστή με το ανυπέρβλητο πρωτότυπο είναι αυτή καθαυτή δημιουργία υψηλής τέχνης.